Dzień języka ojczystego

Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego  –  święto obchodzone 21 lutego, które zostało ustanowione przez UNESCO 17 listopada 1999 roku z inicjatywy Bangladeszu. Jego data upamiętnia wydarzenia w Bangladeszu, gdzie w 1952 roku pięciu studentów uniwersytetu w Dhace zginęło podczas demonstracji, w której domagano się nadania językowi bengalskiemu statusu języka urzędowego. Od 1950 r. zanikło 250 języków.. Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego ma w założeniu dopomóc w ochronie różnorodności językowej jako dziedzictwa kulturowego.

Dzień służy promocji szeroko pojętej wielojęzyczności, a co za tym idzie – podkreśleniu roli nauki języków obcych w edukacji. Edukacja, której podstawą jest język ojczysty, czy, ściślej mówiąc – język matczyny – pierwszy z którym człowiek ma do czynienia – musi rozpoczynać się od najwcześniejszych lat, jeśli ma stać się fundamentem rozwoju, a także wyższych etapów nauki, częstokroć w innym już języku.

UNESCO definiuje edukację wielojęzyczną jako “wykorzystywanie dwóch lub większej liczby języków jako narzędzi uczenia się i zdobywania wiedzy”. Termin „edukacja wielojęzyczna” powstał w 1999 roku dla określenia zjawiska posługiwania się co najmniej trzema językami w procesie edukacji: rodzimym dialektem (językiem społeczności lokalnej), językiem ojczystym oraz językami komunikacji międzynarodowej. Dwa pierwsze mają decydujące znaczenie w edukacji, natomiast języki obce niezbędne są dla zrozumienia problemów globalnych, pełnią więc ważną rolę w dorastaniu człowieka do globalnego obywatelstwa.. 

. Język polski, polszczyzna – język z grupy zachodniosłowiańskiej (do której należą również czeski, kaszubski, słowacki i języki łużyckie), stanowiącej część rodziny indoeuropejskiej. Funkcjonuje jako język urzędowy Polski oraz należy do oficjalnych języków Unii Europejskiej. Ocenia się, że jest mową ojczystą ok. 44 mln ludzi na świecie. Językiem tym posługują się przede wszystkim mieszkańcy Polski oraz przedstawiciele tak zwanej Polonii, czyli ludność polska zamieszkała za granicą. Język ojczysty Polaków ma bardzo bogatą historię, należy do 25 największych języków świata (jest jednym z 10 największych języków w Europie).

Wywodzi się z języka praindoeuropejskiego za pośrednictwem prasłowiańskiego. Spośród głównych języków słowiańskich wykazuje najbliższe pokrewieństwo ze słowackim i czeskim, szczególnie dolnołużyckim, ale dzieli również wiele cech z językiem ukraińskim ze względu na długotrwałe kontakty obu języków. Na język polski duży wpływ wywarły także języki germańskie, zwłaszcza niemiecki, oraz italskie, takie jak łacina i francuski, które rzutowały na polską leksykę i gramatykę.

Okres rozwoju polszczyzny, przypadający na średniowiecze (od X w. do przełomu XV/XVI) nazywany jest językiem staropolskim. Nie są znane żadne teksty w języku polskim z wieków X–XII. Zachowały się nieliczne utwory polskojęzyczne z wieku XIII i XIV (m.in. Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański). Silniejszy rozwój twórczości w języku polskim nastąpił dopiero w wieku XV.

Za zabytki piśmiennictwa okresu staropolskiego (średniowiecze) uznawanych jest kilkadziesiąt pozycji, z których najważniejsze to: Bulla gnieźnieńska, Księga henrykowska, Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, roty sądowe, Kazania gnieźnieńskie, wiersz O zachowaniu się przy stole, list miłosny Służba ma naprzod ustawiczna, Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica, Kodeks Świętosławowy, Żywot świętego Błażeja, Biblia królowej Zofii, Legenda o świętym Aleksym, Lament świętokrzyski, Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Rozmyślanie przemyskie, Psałterz puławski.

Pierwsze słowniki języka polskiego jakie pojawiły się w manuskryptach przed wynalezieniem druku stanowiły materiały pomocnicze dla skrybów pracujących w średniowiecznych skryptoriach. Zachowały się następujące polskie zabytki leksykograficzne tego typu:

Wokabularz trydencki – rękopiśmienny, ok. 500 słów, najstarszy zachowany, dwujęzyczny słownik łacińsko-polski z ok. 1424.
Vocabula in s. scriptura rara per ordinem alphabeti – rękopiśmienny, pierwszy zachowany dwujęzyczny polsko-łaciński mamotrekt zawierający 19 wyrazów polskich z 1426.

Vocabula rethoricalia – anonimowy, rękopiśmienny, dwujęzyczny słownik łacińsko-polski, zapisany ok. 1428.
Słownik łacińsko-polski – anonimowy, rękopiśmienny, dwujęzyczny 1437
Vocabulista (Bertoldus Isnacensis Vocabulista) – rękopiśmienny, słownik łacińsko-polski, datowany na 1437.
Słownik łacińsko-polski Piotra z Uścia – rękopiśmienny, dwujęzyczny słownik łacińsko-polski opracowany przez Piotra z Uścia 1450.
Mamotrekt kaliski – rękopiśmienny, anonimowy, dwujęzyczny łacińsko-polski, ok. 1470. Poprawiony w 1471 roku przez mistrzów uniwersytetu krakowskiego liczył 7000 zwrotów, wyrażeń i wyrazów polskich.

Mamotrekt lubiński – rękopiśmienny, anonimowy utwór powstały w Lubiniu na Dolnym Śląsku, dwujęzyczny łacińsko-polski, ok. 1470.
Słownik łacińsko-polski Bartłomieja z Bydgoszczy – rękopiśmienny, dwujęzyczny słownik Bartłomieja z Bydgoszczy.

Początki etymologii jako nauki zajmującej się pochodzeniem słów sięgają końca XVIII w., kiedy to w Europie rozpoczęto naukowe badania na ten temat metodą porównywania ze sobą języków. Etymologiczne słowniki językowe zaczęły pojawiać się w początku wieku XIX. Pierwszym polskim słownikiem zawierającym elementy naukowej etymologii stosującym porównawczą metodę językową był słownik Samuela Lindego. Większość słowników tego typu opublikowano jednak dopiero w wieku XX. Najbardziej znane słowniki to:

Słownik etymologiczny języka polskiego, Aleksander Brückner, 805 s., Warszawa, 6. wydań 1926, 1927, 1993.

Słownik etymologiczny języka polskiego, Franciszek Sławski, t. 1–5, Koło Miłośników Języka Polskiego, Warszawa 1952–1982.
Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Stanisław Rospond, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo, Warszawa, 1984.

W staropolszczyźnie przysłowia określano terminem „przypowieść”. Pierwszy zbiór przysłów polskich Proverbiorum Polonicorum sporządził po łacinie i po polsku w Lubczy w 1618 Salomon Rysiński.

Przysłowie jest bardzo swoistym gatunkiem literackim, stojącym na pograniczu literatury i języka potocznego. Przybiera postać stwierdzenia lub pouczenia, przeważnie jednozdaniowego. Bardzo często zbudowane jest na zasadzie paralelizmu (wprowadzenia dwóch wypowiedzi analogicznych, podpadających pod wspólny schemat) lub kontrastu znaczeniowego i składniowego – np. „Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie”. Częste w przysłowiach są rymy wewnętrzne, np. „W marcu jak w garncu”.

Cechą tematyczną przysłów jest ich sens moralny – przysłowia są bowiem z reguły przestrogami, nakazami, zakazami i pouczeniami. Wyróżnikiem gatunkowym przysłowia jest także jego powtarzalność – przysłowia znane są powszechnie na danym obszarze kulturowym, szerzą się drogą przekazu ustnego, występują przez całe wieki, a czasem nawet tysiąclecia.

Frazeologizmy złożone są z kilku wyrazów, funkcjonują jako jednostka wyrazowa, mają charakter przenośny. Frazeologizmy występują w stałych formach, nie można podmieniać w nich słów na inne. Trudno też przetłumaczyć takie związki wyrazowe na inne języki.

Niektóre stałe związki frazeologiczne mają swoje korzenie w:

Biblii (np. alfa i omega – pierwotnie „początek i koniec”, czyli określenie Boga; obecnie: „człowiek wszystkowiedzący”)

mitologii (np. janusowe oblicze, czyli dwulicowość)
literaturze (np. dantejskie sceny – odniesienie do obrazu piekła w Boskiej komedii Dantego Alighieriego; obecnie: „straszne wydarzenia”, „przerażające zajścia”)
historii (np. pójść do Kanossy – nawiązanie do wydarzeń z roku 1077; obecnie: „pójść z przeprosinami”)
dawnych obyczajach (np. podać czarną polewkę = odrzucić oświadczyny, rzucić rękawicę = wyzwać na pojedynek)
życiu codziennym (np. stanąć kością w gardle, siedzieć z założonymi rękami, z niejednego pieca chleb jeść).

Bardzo dużo związków frazeologicznych wiąże się z ciałem człowieka (mieć coś w nosie), światem zwierząt (uparty jak osioł) czy z kolorami (biały walc). 